Kunstkijken: een frisse kijk op leren

Met één druk op de knop belandde ik op de website van de NOS. [1a] Hier las ik dat het kunstvak geen keuzevak was, maar onderdeel van het curriculum. Hé, dat is interessant! Wat maakt kunstkijken dan zo bijzonder? Uit nieuwsgierigheid stuitte ik op tal van artikelen over kunstkijken. Ik kwam erachter dat Amerikaanse medicine students aan Yale en Harvard al jaren kunstmusea bezoeken. [2a] Kunstkijken zou artsen ondersteunen bij het aanleren van onmisbare vaardigheden.

Als we de universiteiten mogen geloven traint het bekijken van kunst vaardigheden zoals objectief kijken, ‘puzzelvermogen’, communiceren en discussiëren. Objectief kijken gaat om het kijken zonder voor- en waardeoordeel, puzzelen om het herkennen van patronen, communiceren om het uitwisselen van informatie en discussiëren om het uitwisselen van meningen. Een voorbeeld: een arts moet een patiënt objectief onderzoeken, symptomen met elkaar zien te rijmen, om vervolgens zijn of haar gedachten te verwoorden én wellicht te verdedigen binnen het behandelteam.

Als je erover nadenkt benadert kunstkijken dit voorbeeld. Bij het zien van een schilderij kun je voor jezelf bepalen wat je ziet en wat je ervan vindt. Je bent snel geneigd om iets ‘mooi’ of ‘lelijk’ te vinden. Maar houdt die mening stand als je de context kent of als je vrienden een tegenovergestelde mening hebben?

Binnen de kunstgeschiedenis kun je een aantal deelgebieden onderscheiden. Zo zijn er kunsthistorici die zich bezighouden met stijl (hoe), herkomst (waarvandaan), iconografie (wat) of techniek (waarmee). Veelal combineer je disciplines, maar met name de iconografie traint je om goed te kijken. Tijd om te oefenen!

Hierboven zie je twee kunstwerken met hetzelfde onderwerp maar in een andere stijl, met een andere herkomst en in een andere techniek.

Voordat je vaststelt wat er is afgebeeld maak je een iconografische beschrijving: je vertelt wat je ziet zonder daar betekenis aan te geven. Het liefst pak je dit gestructureerd aan: beschrijf bijvoorbeeld van links naar rechts of met de klok mee. Een voorbeeld (zie figuur 2): links in beeld zie je een vrouw zitten met een opengeslagen boek. Rechts van haar zijn een witte duif en een gevleugeld persoon afgebeeld. De gevleugelde persoon staat op een wolk en heft zijn rechterhand op. In zijn linkerhand draagt hij een boeket met witte bloemen. Onderaan de scène zijn een mand met naaiwerk en een vaas met witte bloemen afgebeeld.

De ingrediënten zijn nu bekend; je gebruikt je kennis en ervaring om de beschrijving betekenis te geven. Een eerste aanwijzing is de duif. In de christelijke beeldtaal wordt een duif geassocieerd met de Heilige Geest. In diezelfde beeldtaal is de gevleugelde persoon een engel en staan witte bloemen symbool voor reinheid. In de Bijbel is er één figuur die met stipt de lijst vrome en reine vrouwen aanvoert: de Heilige maagd Maria.

Nu ik een aantal elementen met elkaar kan rijmen, durf ik hier betekenis aan te geven. Een voorbeeld: Op basis van de gevonden elementen – en hun samenhang – kan worden vastgesteld dat deze scène de Annunciatie voorstelt: het moment waarop de aartsengel Gabriël de maagd Maria vertelt dat ze zwanger zal raken van de Heilige Geest, zoals beschreven in het Nieuwe Testament.

Maar ja, wie ben ik om dit vast te stellen? Het is belangrijk om je hypothese te toetsen. Alleen door discussie bereik je een ‘collective truth’. Ik durf te beargumenteren dat het om de Verkonding gaat omdat er in de Westerse kunst meerdere voorbeelden met gelijke iconografie zijn gevonden (zie figuur 4). In sommige gevallen staat er in het Latijns ‘Annuntiatie’ of ‘Annuntiatio Domini’ bijgeschreven.

Het is mij duidelijk waarom geneeskundestudenten positief zijn over kunstkijken. Daarnaast zie ik ook mogelijkheden binnen andere vakgebieden. Zo zijn er duidelijke parallellen tussen het maken van een tentoonstelling en het maken van e-learning: je wilt kennis overdragen aan een divers publiek, de boodschap bestaat uit woord én beeld, en techniek en vormgeving ondersteunen de boodschap. Kunstkijken komt goed van pas bij het beoordelen van designs. Een paar tips die ik je zou willen meegeven:

1. Kijk gestructureerd: zorg dat je niets mist en dwing jezelf van boven naar beneden, van links naar rechts, met de klok mee, te kijken.
2. Koppel vorm (stijl) los van de inhoud (iconografie): laat je niet te snel afleiden door verkeerde kleuren of lettertypes, focus je eerst op volledigheid.
3. Houd je mening nog even voor je: probeer je collega’s of klant niet te beïnvloeden met jouw waardeoordelen. Geef iedereen de kans om een mening te vormen en discussieer daarna over de kwaliteit.

[1a] NOS.nl [mei 2016] http://nos.nl/op3/artikel/2102923-hoe-naar-kunst-kijken-je-een-betere-arts-maakt.html

[2a] YaleNews [april 2009] http://news.yale.edu/2009/04/10/class-helping-future-doctors-learn-art-observation

[figuur 1] Onbekend, Egyptisch dodenboek, ca. 1300 v. Chr., papyrus, verblijfplaats onbekend.

[figuur 2] Christiaen Luyckx, Pronkstilleven, ca. 1650, olieverf op koper, Museum of Fine Arts, Montreal.

[figuur 3] El Greco, Annunciatie, ca. 1595, olieverf op doek, Szépművészeti Múzeum, Boedapest.

[figuur 4] Pietro Cavallini, Annunciatie, 1291, mozaïek in de basiliek van Santa Maria in Trastevere, Rome.